Maxi Magazin Rota’da bu hafta: Kariye Cami
Kariye Cami geçtiğimiz günlerde ibadete açıldı. Caminin ziyaretçileri hem ibadet edebiliyor hem de eskiden Kariye (Chora) Kilisesi olan bu efsane yapının ruhuyla tanışabiliyor. Kariye Cami’sinin 6. yüzyılda bir Ortodoks kilisesi olarak inşa edildiği biliniyor. Caminin yapımı Aziz Teodius tarafından 534 yılında tamamlandı. Kilise İstanbul’un Fethi’nden sonra elli sekiz yıl daha kilise olarak işlevini sürdürdü. Mozaikleri ile ünlü Chora kilisesi, 1511’de ise cami olarak kullanılmaya başlandı. 1945’te ulusal anıt ilan edilen yapı, Bakanlar Kurulu kararı ile 1948 yılında Müzeler İdaresi’ne bağlı bir müze hâline getirildi. Türkiye’nin en çok ziyaret edilen müzelerinden birisi olan Kariye Cami, 2019 yılında Danıştay’ın iptal kararı sonucu Cumhurbaşkanı tarafından Diyanet İşleri Başkanlığı’na devredildi ve geçtiğimiz günlerde “6 Mayıs 2024 tarihinde” ibadete açıldı.
Kariye, iyi korunmuş mozaik ve freskleriyle dünya çapında tanınmış bir yapı. Kiliseden camiye dönüştürülmesinden sonra, içindeki Hristiyanlık sembolleri, yazılar, bütün freskolar, mozaikler ince bir boya ve kireç badanası ile yapıyı tahrip edilmeden örtülmüş, bu sayede günümüze kadar ulaşmış. Bugün Kariye Cami’ni ziyaret ettiğinizde ise bu harika mozaiklerle adeta ortaçağ dönemine yolculuk ediyorsunuz.
Kariye Cami: İlk inşa ve sonrası…
Kariye Cami’nin tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte kimi kaynaklara göre yapı ilk defa 536 yılında Doğu Roma İmparator I. Justinianus döneminde, eşi Theodora’nın amcası olan ve kimliği hakkında ayrıntılı bilgi bulunmayan Aziz Theodore tarafından kilise olarak yaptırıldı. Kent surlarının dışında kalması nedeniyle manastıra Grekçe “Kırsal alan” veya “Kent dışı” anlamına gelen “Chora” ismi verildi. Bu ilk yapı henüz bitirilemeden 6 Ekim 557 tarihindeki depremle yıkılınca üzerine imparator tarafından daha büyük bir manastır inşa ettirildi.
Manastır ilk kez, 8. yüzyılda Patrik I. Germanos’un buraya gömülmesiyle, yazılı kaynaklarda yer aldı. Chora Kilisesi İkonakırıcılık döneminde tahribata uğradı ve çeşitli onarımlar gördü. 843’te toplanan ve İkinci İznik Konsili’nin kararlarını teyit eden yeni bir konsil ile ikona kültü bir kez daha serbest bırakıldıktan sonra baş rahip olarak atanan Mikhael Synkellos’un gerçekleştirdiği büyük yapım kampanyası ile kilise büyütüldü ve üç yeni şapel eklendi. Manastır, 1204-1261 yıllarındaki Latin istilasında harap oldu. Palaiologoslar’ın şehri geri almayı başarmasıyla Blakhernai Sarayı imparatorların ikametgâhı oldu ve Chora Manastırı önem kazandı. Kilisenin kubbesinin çökmesi üzerine yapı büyük bir onarım gördü. II. Andronikos zamanında İmparator’dan sonra devlet bürokrasisi içindeki en yüksek memurluk olan baş hazinedar (Büyük Logothetes) görevine getirilen Bizans aristokratı Teodor Metokhites, yakınında oturduğu manastırı tekrar yeniledi çünkü Bizans aristokrasisi arasında dinsel bir kurumu yaptırmak veya onarmak, onlara bu dünyada prestij, öbür dünya için yatırım olarak düşünülürdü. Büyük bir bilgin ve hümanist olan Metokhites, II. Andronikos Palaiologos tarafından manastırın kurucusu olarak atandı ve servetini manastırın tamirine harcadı. Dış narteks ve pareklezyon (yan şapel) bu dönemde yapıya eklendi. Bu bölümlerin içi 1305-1320 yılları arasında en güzel fresk ve mozaiklerle süslendi. Metokhites’in çalışmaları 1321 yılında tamamlandı. Meşhur kütüphanesini de vakfa bağışlayan Metokhites’in manastırın içinde özel dairesi vardı. 1328 yılı dolaylarında gözden düşüp sürgün edilen Metokhite’in, 1330 yılında Theoleptos adıyla, rahip olarak manastıra dönüp orada yaşamasına izin verildi. Metokhites, 13 Mart 1332 tarihinde öldüğünde kendisi için hazırlattığı mezar şapeline gömüldü.
Kariye Cami: Osmanlı devri…
Kariye Cami, Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’un fethi sırasında hiçbir zarar görmedi. Fetihten sonra 58 yıl kadar kilise olarak kullanılmaya devam eden yapı 1511 yılında Sultan II. Bayezid sadrazamlarından olan Atik Ali Paşa tarafından camiye dönüştürüldü. Bu dönüştürme sırasında bu eski kilisenin duvarları üzerinde bulunan mozaik ve freskler sıva ile kaplandı. Camiye dönüştürülürken güneybatı köşesindeki çan kulesinin yerine minare inşa edildi ve güneydoğu köşesine mermer bir mihrap eklendi. Kentteki diğer kiliseden çevrilmiş camilerde olduğu gibi bu yapı da bir süre “Kilise Camii” olarak anıldı. Zamanla “Kahriye” ya da “Ka’riye” Cami adını aldı. Atik Ali Paşa’nın Kariye Camii’nin yanına bir de medrese yaptırdığı biliniyor. Medrese yapısının 20. yüzyılın ikinci çeyreğinin başlarında ortadan kalktığı düşünülür.
Kariye Cami mozaikleri…
Kariye Camii, Thedoros Metokhites tarafından büyük ölçüde yeniden inşa edildiği 1316-1321 yılları arasında yapı mozaikler ve freskler ile bezendi. Kariye’deki günümüze ulaşan mozaik ve freskolardan oluşan sahneler, Bizans resminde olduğu kadar dünya resim tarihinde de önem taşıyor. Bizans sanatçılarının bu yapıda gerçekleştirdiği betimleme tarzı ve resimsel özellikler, “Bizans Rönesansı” olarak değerlendiriliyor.
Hristiyanlıkta dini yapılar, okur yazarlığı olmayan Hristiyanlara dini konuları görsel olarak aktarmak, yapıların iç mekanlarını zenginleştirmek ve görkem katmak amacı ile dini sahnelerin betimlendiği mozaik ve fresklerle bezenirdi. Kariye de Portreler, Eski Ahit, Yeni Ahit ve Apokrif İncillerden alınmış sahneler içeren mozaik ve resimler ile bezeli. Cami mozaiklerinde Meryem Ana’nın annesi Anna, babası Yohakim, Meryem’in kendisi ve İsa’nın yaşamından birçok sahne yer alıyor. Kariye duvarlarında ve tavanlarında yer alan sahneler, kronolojik bir sıra takip etmenin yanı sıra benzer konular ortak alanlarda betimlenecek şekilde düzenlenmiş. Kompozisyonlarda arka fonlar sahne dekoru gibi ve kumaş, bitki gibi ayrıntılarla dolu. Mozaiklerde seyirciye bakmayan, sahnedeki diğer figürlerle iletişim kuran figürler görülüyor. Mozaikler bu özellikleriyle İstanbul’daki Arap Camii ve Fethiye Camii üslupsal benzerlikler gösteriyor.
Mozaiklerinin canlılığı ve resmedilen sahnelerin gerçekliği ile Kariye Cami, ortaçağ ruhunu hâlâ taşıyor. Caminin koridorlarında dolaşan rahipleri görür gibi oluyorsunuz. Kiliseye ibadet etmek için gelen halkın ayak sesleri hâlâ duvarlarda yankılanıyor sanki. İnsanın zamanda yolculuğa çıkartan bu Cami’yi kesinlikle ziyaret edin deriz.
Kariye Cami’de bulunan bazı mozaikler…
