Anemas Zindanları, İstanbul’un Bizans dönemindeki önemli yapılarından biridir ve tarihi derinlikleriyle dikkat çeker. Bu zindanlar, Bizans İmparatorluğu’nun zirve dönemlerinden biri olan 11. yüzyılın başında inşa edilmiş olup, Bizans İmparatoru I. Aleksios Komnenos döneminde öne çıkmış. Blaherne Sarayı’na ait olan zindanlar, Haliç’e yakın, eski surların yanında konumlanıyor.
Anemas zindanlarının hikayesi
Yapıya adını veren Bizans askeri – aristokrat ailelerinden birisi olan Anemas’ın (Άνεμάς) adı anemos “rüzgâr” veya aneme “makara” kelimeleriyle ilişkilendirilmekteyse de Chalandon, Nikephoros Phokas’ın Girit seferi sırasında Arap emiri Abd-el-Aziz’in el -Kuturbi Kandiya’nın 961’de düşmesinden sonra İstanbul’a esir olarak getirildiğini, burada Hristiyanlığı kabul edip, Anemas adını aldığını iddia ettiği teorisi pek çok modern yazar tarafından sahiplenildi.
Bununla birlikte I. Aleksios’un, Anemas adlı 4 kardeş generalinin soyu hakkında başka bir delil olmadığından kesin bir dille Arap kökenli olduklarını söylemek zordur. Kardeşlerden 1149’da ölen “protosebastohypertatos” ünvanlı Manuel Anemas’ın II. John’un kızı Theodora ile evli oluşu diğer kardeşlerin de Angeloi ve Doukai gibi köklü aristokrat ailelerle kurduğu evlilik bağları da Arap esir soyu oldukları teorisini akıllara getiriyor.
Anemas zindanları efsanesi
Mikhael ve Leon’un da dâhil olduğu dört Anemas kardeş askeri ve sivil elitten pek çok ailenin de desteğini alarak imparatoru öldürüp egemenliği Solomon Ioannes adlı Danışma Meclisinden çok zengin birini tahta geçirmeyi amaçlayan bir suikast girişimini planladılar. İmparator Aleksios’un kızı Anna Komnena’ya göre Mikhael ve yoldaşlarının gerçek niyetini öğrenerek bu adamın kofluğundan yararlanıp, amacının para sızdırmak olduğunu bir ihbar sonucu öğrenince komplocular yakalanır ve gözlerine mil çekilmek suretiyle kör edilme cezasına çarptırılır. Anna Komnena ve imparatoriçenin ricasıyla gözleri bağışlanan Mikhael Anemas Tekfur Sarayı’nın yanı başında bulunan kuleye hapsedilir. Kısa bir süre sonra Trabzon Dükü Gregorios Taronites’in de aynı yere kapatıldığını bildiren Anna Komnena bu sefer yapının adını “Anemas zindanı” olarak anmıştır ki metinden generalin hapsinden sonra yapının hapishaneye dönüştürüldüğü hatta onun adıyla anıldığı anlaşılır.
Trabzon’da bağımsız beylik kurmayı amaçladığı sanılıp, Danişmendliler ile işbirliği yapan Taronites bir süre sonra affedilmişse de Anemas uzun süre zindanda kapalı kalmış ve bununla birlikte saraya yakın olduğundan esirlerin gözden uzak kalmaları mümkün olmadığı Anemas zindanının sakinleri hep güçlü ve soylu kişilerden seçilmiş. Bir ayaklanma sonucu tahttan indirilen imparator I. Andronikos, kardeşi, tarafından tahttan indirilip gözlerine mil çekilen II. İsakios hatta önce oğul Andronikos sonra babası V. Ioannes Palailogos bu kokulu ve kasvetli mekânda misafir edilmiştir. Bizans’ın en kötü şöhrete sahip imparatoru Korkunç Andronikus babası ve kardeşinin gözlerini de bizzat burada kör ettirmiştir.
1453 yılında Rumeli Beylerbeyi Karaca Bey komutasındaki Osmanlı güçlerine karşı şehrin bu bölgesi bizzat imparator II. Manuel Palailogos tarafından savunulmuş fakat osmanlı döneminde Anemas kule ve zindanının ne amaçla kullanıldığına dair kayıt bulunmuyor.
Bir zamanlar Blaherna sarayının bir parçası muhtemelen mahzen ve bodrumu olan Anemas zindanını görebilmek için Eğrikapıdan surların dışına çıkıp surlara paralel olarak Haliçe doğru inmek lazımdır. Bu rotada Eğrikapıdan itibaren sekizinci kule İsaakios Angelos hemen yanı başındaki ise Anemas kulesi yer alır. Haliç tarafındaki Anemas kulesinin yanındaki duvar Anemas zindanlarının cephe duvarını oluştur ki kulelerden birinde II. Isakios Angelos’un adı ve Bizans takviminin 6695 (1186/87) tarihini veren mermer bir kitabe bulunuyor. Anemas Kulesi’nin içinde ise 9.5 x 3.7 m ölçülerinde, 7.5 m yüksekliğinde bir sarnıç vardır.
Tarihçi Khoniates, II. Isaakios Angelos’un Blaherna sarayı yakınlarında hem oturmak hem de kule olarak kullanılmak üzere bir bina inşa ettirdiğini kaydettirmiş ki gerçekten de kule ile saray arasındaki yolun varlığı buranın sadece savunma amaçlı yapılmış basit bir kule olmadığını göstermiş. Tarih konulu bazı Türk filmleri için plato olarak kullanılan Anemas zindanları Koçu’ya göre daha 1950’lerde turizme kazandırılmak istenmiş hatta elektrik tesisatı dahi döşenip, tamir ve temizliği yapılmışsa da bölge 1980’li yıllarda hafriyat dolgu alanı olarak kullanılınca tonozlu hücreleri yeniden karanlığa gömülmüş. 1993’de başlayan restorasyon çalışmaları ile mahzenler içindeki toprak dolgu ancak temizlenip, tüm koridorlar açığa çıkarıldı. Ekim 2016’da İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB) bünyesinde yer alan İstanbul Kültür A.Ş, 70’li yıllarda ve yakın zamanlarda Kahpe Bizans, Şahmaran, Kara Murat gibi Yeşilçam filmlerinde plato olarak da kullanılan Anemas Zindanları’nın Bizans’tan günümüze ulaşan tek yer altı zindanı olup halkın ziyaretine açılacağını ve Hollanda’daki benzeri gibi bir işkence müzesi yapılması planlandığını açıklandı. Fatih Belediyesi de zindanları temizleyerek turistik bir yer haline getirdi.